Kantiaans Familierecht

"De rechtspsychologie, als tak van toegepaste psychologie, houdt zich bezig
- met de studie van het recht als gedragstechnologie
- en de studie van gedrag dat onder invloed van het recht staat of zou moeten staan"¹⁶.

In de praktijk van het rechtspychologisch onderzoek geniet het echtscheidingsrecht helaas weinig of geen belangstelling. Echtscheiding is een voor de rechtspsychologie nog braakliggend terrein.

Zo zou onderkend moeten worden dat het systeem van echtscheiding ouders voor het beruchte prisoners dilemma¹⁷ ¹⁸ plaatst: samenwerking is het beste voor iedereen, maar daarvoor is wederzijds vertrouwen nodig. In plaats van ouders te beleren elkaars vertrouwen te winnen, zouden wij ons moeten afvragen of de oorzaak van dat wantrouwen niet kan worden weggenomen. Daartoe zouden wetgever en rechtsplegers in het familierecht hun bakens moeten verzetten. Het gedrag van mensen zou niet vanuit een moralistisch principe, maar vanuit een cybernetisch (zelfregulerend) principe moeten worden beïnvloed.

Niet de rechtzoekenden, maar de wet en de rechtspleging moeten in analyse bij de rechtspsychologie.

"De opgave ligt immers niet in de morele verbetering van de mensen, maar in de vraag hoe men van het mechanisme van de natuur voor de mensen gebruik kan maken om de tegenstellingen tussen de weinig vreedzame neigingen in een volk zo te richten, dat zij elkaar noodzaken dwingende wetten te aanvaarden en aldus de toestand van binnenlandse vrede, waarin wetten van kracht zijn, wel naderbij móeten brengen"¹⁹.

Voilà: cybernetica avant la lettre. Ongewenst gedrag dient van rechtswege contraproductief te zijn. Een voorbeeld: Een ouder die niet wenst te overleggen met de andere ouder kan verzoeken om aan de andere ouder de zeggenschap over de kinderen (gezag of hoofdverblijf) te ontnemen ten gunste van zichzelf. Nu kunnen we wel moralistisch proberen die onwillige ouder tot meer cooperatief gedrag te bewegen (bijvoorbeeld door bemiddeling), maar beter zou zijn indien de wet aan de ouder die onmin stelt slechts de keuze bood om zelf terug te treden uit het gezag of de dagelijkse zorg²⁰.

Helaas, het heersende familierechtelijk denken gaat gebukt onder de tirannie van het belang van het kind en voelt zich verplicht niet de vrede van het uiteenvallend gezinssysteem, maar het belang van het kind in enge zin centraal te stellen, met als consequentie de hiervoor aangeduide moralistische benadering met hulpverlening. Het familierecht, bedoeld om bij echtscheiding een rechtsorde te creeren waarin mensenrechten en fundamentele vrijheden kunnen gedijen, mist centrale beginselen die daarop gericht zijn.

4. Hobbes en Kant volgens Kagan en Achterhuis

Hebben klassieke filosofen als Hobbes en Kant nog iets te betekenen voor de hedendaagse maatschappelijke realiteit? Voor Robert Kagan (Carnegie Endowment for International Peace, Washington) in elk geval wel als het gaat om de problemen waar de internationale coalitie tegen het terrorisme mee kampt. Ook voor Hans Achterhuis (Nederlands filosoof, Universiteit Twente) is dat het geval.

In een polemiek in NRC-Handelsblad van 6 juni 2002 over Amerikaanse machtspolitiek versus Europese "posthistorische" politiek van diplomatie wees Achterhuis er op dat beide denkers, Hobbes en Kant, gemeen hebben, dat zij een relatie zien tussen de bereidheid tot het uitoefenen van macht en het stichten van vrede door het sluiten van verdragen.

Achterhuis wees er op dat Hobbes het "wijs achtte om uit te gaan van een potentiële oorlog van allen tegen allen". Mensen bevinden zich van nature in een voortdurende toestand van wantrouwen. Verdragen bieden mensen de enige mogelijkheid om aan de potentiële oorlogstoestand met de erbij horende gewelddadigheid te ontsnappen. Tegelijkertijd blijft Hobbes realist. Achter de verdragen, afspraken en wetten moeten de macht van de soeverein en de `kracht van het zwaard' aanwezig blijven anders gaat het om niet meer dan "woorden en lucht".

Ook Kant, aldus nog steeds Achterhuis, vertrouwt niet op moraal en rede, maar op het gegeven dat de ene kracht de verwoestende kracht van de ander kan tegenhouden. Ook voor Kant is de natuurtoestand een staat van oorlog in een volk van duivels. De vredestoestand moet derhalve gesticht²¹ worden, en wel door wetten die niet uitgaan van de goede neigingen van mensen, maar die zodanig zijn ingericht dat de slechte neigingen van burgers geen kans krijgen, met als resultaat dat hun publiek gedrag juist zo is, alsof zij die slechte neigingen niet hadden²².

Inderdaad, het gaat bij Kant om een nuchtere analyse van de maakbaarheid van vrede. Vrede door het sluiten van verdragen die - en daar zit hem de paradox - zonodig gewapenderhand worden gehandhaafd. Even paradoxaal is het inherente uitgangspunt: ga uit van duivels om het gedrag van engelen te kunnen provoceren. En tenslotte: maak wetten die intrinsiek aanzetten tot vrede en niet tot strijd.

Hobbes en Kant hebben wel degelijk betekenis voor de bureaucratische aansturing van het gedrag van burgers in een hedendaagse samenleving. Er is een wetmatigheid te bespeuren: het paradoxale samengaan van eerlijke verdragen en bereidheid tot handhaving met dwang (law enforcement) maakt de vrede; het ontbreken van een van die componenten maakt dat burgers zich als duivels ontpoppen.

5. Het huidige echtscheidingsrecht vanuit Kantiaans perspectief

Het echtscheidingsrecht is een voorbeeld van die wetmatigheid. Van oudsher werd na echtscheiding één ouder (meestal de moeder) belast met het eenhoofdige gezag (vroeger: "voogdij") en werd aan de andere ouder het gezag over de kinderen ontnomen. Als vader tegen de wil van moeder zijn kind meeneemt, riskeert hij zowel strafrechtelijke vervolging²³ als onmiddellijk civielrechtelijk optreden van de sterke arm van politie²⁴: onttrekking aan het gezag is voorzien van een dubbele sanctie van rechtswege, beide sancties met het kenmerk direct (terugbrenging van het kind door de politie) èn paraat (zonder rechterlijke tussenkomst). Dat Kantiaanse zwaard van Justitie doet bij de regeling van het gezag zijn werk: zelden ontvoert een vader - toch een potentiële duivel - zijn kind.

Nu het omgekeerde. Sinds 1971²⁵ is er een wettelijke basis²⁶ voor een omgangsregeling²⁷. Onttrekking aan de omgang is echter niet voorzien van sancties van rechtswege. Als moeder het niet wil krijgt vader zijn kind niet meer te zien, omgangsregeling of niet. Het gevolg is er dan ook naar: moeders gedragen zich massaal als Kantiaanse duivels.

"Maar het is toch niet in het belang van het kind indien we moeder vervolgen?" is een veel gehoorde rechtvaardiging van dit onderscheid in handhaving bij gezagsrecht tegenover omgangsrecht.
O nee? Is vader vervolgen dat dan wèl?
"Strafrechtelijke vervolging van de onwillige moeder verscherpt de relatie tussen de ouders".
O ja? Doet vervolging van vader dat dan niet?
Of: "We kunnen toch niet op al die duizenden overtredingen van de omgangsregeling wekelijks de politie afsturen"?
Nee, natuurlijk niet. Maar als we omgang net zo resoluut zouden regelen en handhaven als gezag, zou het gauw over zijn met die massale overtredingen en evenzo met de noodzaak tot vervolging.

Ziehier de Kantiaanse paradox van de preventieve werking die uitgaat van de ondubbelzinnige bereidheid tot daadwerkelijke vervolging van de partij die zich onttrekt aan de afspraken.

5.1 Omgang en ontzegging van de omgang: terugtred van de rechter

De rechtspraktijk van het omgangsrecht heeft zich ontwikkeld vanuit een scepsis bij de rechterlijke macht, een scepsis die geheel intuïtief van aard is. Deze scepsis heeft het karakter van een self fulfilling prophecy. Scepsis lijkt nog steeds de grondhouding.

De Tweede Kamer heeft in 1957, bij de beraadslaging tot vaststelling van Boek 1 B.W., uitvoerig gediscussieerd over het 'droit de visite'. Deze beraadslaging leidde tot enkele adviesaanvragen. De Sectie Kinderrechtspraak van de Vereniging voor Rechtspraak was sceptisch en achtte in zijn in 1958 uitgebracht advies een wettelijke regeling niet wenselijk.

In 1971 werd, conform het voorstel van de Commissie Wiarda van datzelfde jaar, niettemin de wettelijke basis voor het omgangsrecht gelegd. De tekst van het toen ingevoerde art. 161 lid 5 BW ("de rechter kan een regeling treffen inzake de omgang") leek te impliceren dat de rechter het verzoek ook kon afwijzen. De Commissie Wiarda lijkt echter een zo ver gaande discretionaire bevoegdheid geenszins bedoeld te hebben:

"Indien niet in onderling overleg tot een regeling kan worden gekomen kunnen de ouders zich tot de jeugdrechter wenden met het verzoek een regeling te treffen. Bij zijn beslissing houdt de jeugdrechter rekening met de belangen van het kind en die van zijn ouders".

De Commissie lijkt hier slechts het oog te hebben gehad op agendakwesties (werktijden ouders, schooltijden kind e.d.). In de rechtspraak hebben de rechters totale discretionaire bevoegdheid naar zich toe getrokken. Scepsis ten aanzien van het omgangsrecht is de rechtspraak tot nu toe blijven domineren. Gelegenheidsverweer van de ouder-voogd, hoe ongegrond ook, werd in de rechtspraak steevast gehonoreerd met een onderzoek naar ontzeggingsgronden. Niet zelden duurt zodoende een proces om een omgangsregeling 4 jaar, met deskundigenonderzoeken naar "draaglast en draagkracht", uitmondend in totale afwijzing van het verzoek. In plaats van de norm te concretiseren en expliciteren en het kind tegen de onwil van de verzorgende ouder te beschermen – juist om de wederkerigheid van het omgangsrecht te benadrukken koos de Commissie Wiarda voor de term ‘omgang’ ipv ‘bezoek’ - legaliseert de rechter de houding van de onwillige ouder.

Omgang werd een zaak voor de Kinderbescherming. De rechter trad terug. Dit leidde tot de noodzaak om de ontzegging van de omgang een wettelijke basis te geven. In 1979 deed de wetgever een eerste poging²⁸ hiertoe, door het omgangsrecht nog eens te herformuleren, maar tevens te voorzien van ontzeggingsgronden met zeer ruime discretionaire bevoegdheid, in hoofdzaak weer gebaseerd op het belang van het kind. Ook bij deze gelegenheid sprak de afdeling Familie- en Jeugdrechtspraak van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak, in een advies nog eens zijn scepsis uit over de opneming van de omgangs-"bevoegdheid" in de voorgestelde wettelijke regeling, welke "zal leiden tot polarisatie en procedures, welke slechts het belang van het kind schaden zonder het belang van de 'andere ouder' te dienen"²⁹. De Afdeling vroeg zich openlijk af of kontakt met de 'andere ouder' wel in het belang van het kind is. "Naar de mening van de afdeling zijn het de psychiaters, psychologen en pedagogen, die op deze vraag een deskundig antwoord moeten en kunnen geven". Om technische redenen werd het ontwerp ingetrokken.

In 1980 erkende de Hoge Raad³⁰ het recht op omgang als zijnde vervat in artikel 8 EVRM.

In 1990 werd de ontzegging van de omgang wettelijk geregeld³¹,³² door middel van een regeling nagenoeg identiek aan het ingetrokken ontwerp uit 1979 maar met een nog ruimere ontzeggingsmogelijkheid. De Memorie van Toelichting verwees expliciet naar de inmiddels gepubliceerde beslissing³³ van het Comité van Ministers van 10 december 1982 in de zaak Hendriks en naar de noodzaak de wet formeel in overeenstemming te brengen met het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM), dat voor inbreuken op family-life (omgangsontzegging is zo'n inbreuk) een wettelijke grondslag eist.

Vanuit Kantiaans perspectief zou men kunnen stellen dat met het ontbreken van sancties en het invoeren van uiterst lichte, arbitraire en moralistische ontzeggingsgronden geen geloofwaardig omgangsrecht tot stand is gekomen.

5.2 De rechtspraktijk

Onwil van de verzorgende ouder wordt door interpretatie herleid tot ontzeggingsgrond, waarna een jaren durend, even dubieus als kostbaar, "onderzoek" en een of meer vervolgonderzoeken volgt, met opschorting en uiteindelijk ontzegging van de omgang. Niet zelden lijkt Kantiaanse wijsheid in de rechtszaal ver te zoeken als de rechter uitroept: "Meneer, een omgangsregeling heeft alleen maar zin als moeder meewerkt". Helaas, moeder ìs niet een onversneden engel, maar een potentiële Kantiaanse duivel. Zij wordt gedreven door de onbewuste angst zelf haar kind te verliezen aan die andere potentiële duivel, de vader, en zij zet, de rechter gehoord, de hakken in het zand en gaat verder op de weg van tegenwerking, de kinderen meeslepend in een spiraal van verguizing van de andere ouder.

5.3 Pervertering "eigen verantwoordelijkheid".

De Raden voor de Kinderbescherming plegen er op te wijzen³⁴ dat het vinden van gezamenlijke oplossingen primair een verantwoordelijkheid van de ouders zelf is, en dat alleen als ouders niet in staat zijn het belang van hun kind centraal te stellen er voor de Raad of voor het Recht in het algemeen een taak is weggelegd om de verantwoordelijkheid over te nemen. Dit is een sofisme. Blijkens Normen 2000 spreekt de Raad "de ouders uitdrukkelijk en consequent aan op hun gezamenlijke primaire opvoedingsverantwoordelijkheid en betracht terughoudendheid bij het overnemen van deze verantwoordelijkheid". Met de term 'verantwoordelijkheid' suggereert de Raad autonomie van de ouders, maar bedoelt het tegenovergestelde: heteronomie. "Verantwoordelijkheid van de ouders zelf" bedoelt de Raad blijkbaar niet in de zin van "te respecteren door de Raad", maar af te leggen aan de Raad'.

5.4 Communicatiestoornis

Tussen rechtzoekenden en rechtsplegers bestaat een communicatiestoornis. Immers, ouders, bijgestaan door hun advocaten, leggen hun geschil, in het kader van partijautonomie, ter beslechting aan de rechter voor in de verwachting dat deze een beslissing zal nemen. De rechter deinst echter terug voor een beslissing. In het beste geval komt er een "proefregeling", die helaas door de onwillige ouder (een Kantiaanse duivel) wordt gehanteerd als voorlopige bevestiging van het gelijk en als een gelegenheid om de boosaardigheid van de andere ouder of de onwerkbaarheid van die regeling te demonstreren. Daarop escaleert tussen de ouders een strijd aan het ontstaan waarvan die ouders zelf geen schuld hebben; zij worden door wet en rechter als gladiatoren de arena ingestuurd voor een strijd met als inzet het behoud van het eigen kind.

Sommige ouders zijn wijzer dan de wet. Zij laten zich niet tot de strijd provoceren door het Recht. Zolang wij echter de om hun kind strijdende ouders blijven moraliseren zullen wij als rechtsplegers blind blijven voor het feit dat wet en rechtsplegers die strijd eigenlijk uitlokken. Ouders die in een strijd om hun kind belanden geven blijk van een argeloze reactie op het dilemma waar wet en rechter hen voor plaatsen. Zolang wij ons blijven afwenden van de psychologische wetmatigheden van menselijk gedrag in zulke situaties, zullen zelfs de krachtigste instrumenten, zoals mediation, niet boven het niveau van meer of minder geslaagde symptoombestrijding uitkomen.

Raden voor de Kinderbescherming schakelen naarmate de strijd tussen de ouders escaleert deskundigen in die het individuele kind onderzoeken en die kijken naar zaken als "draagkracht en draaglast" van het kind met betrekking tot een omgangsregeling. Bij al die onderzoeken staat het individuele kind centraal en van daar uit wordt ook naar de ouders gekeken. Daarmee ontstaat de uiterst cynische situatie dat de ouders geprovoceerd zijn tot een strijd, en het kind wordt onderzocht in hoeverre het tegen die strijd bestand is.

5.5 Ontzegging als Kinderbeschermingsmaatregel

De ontzeggingsregeling van art. 377a e.v. BW-1 legt een ongewenste koppeling tussen (echt)-scheiding en ontzegging van de omgang.

Het effect van ontzegging van de omgang is even zwaar als het effect van ontzetting uit het ouderlijk gezag. De gronden voor ontzegging van de omgang zouden dan ook gelijk moeten zijn aan de gronden voor ontzetting uit het ouderlijk gezag (aangevuld met ongeschiktheid). Naar zijn aard zou ontzegging van de omgang geregeld moeten zijn in afdeling 5 van titel 14: ontheffing en ontzetting. Daarmee zou de ontzegging van de omgang tevens ophouden een wapen te zijn in handen van de ene ouder.

Met het onderbrengen van de omgangsontzegging bij de kinderbeschermingsmaatregelen blijft voldaan aan het vereiste van art. 8 lid 2 EVRM dat een wettelijke regeling eist van een noodzakelijk inbreuk op het family-life.

De omgangsregeling zelf wordt dan ontdaan van zijn oneigenlijke kinderbeschermingskarakter en kan dan weer het karakter krijgen zoals de Commissie Wiarda voor ogen gestaan moet hebben: het trekken van de agenda's. De rechter kan zich dan weer beperken tot zijn eigenlijke taak: het concretiseren en expliciteren van de norm. Ook Hoefnagels is de mening toegedaan dat de rechter in zaken van relaties van ouders en kinderen na echtscheiding op grond van bestaande normen zonder rapporten kan beslissen³⁵. Quik-Schuijt³⁶ opperde in 1992 om een standaardregeling in de wet op te nemen (bijv. voor kinderen van 6 t/m 12 jaar: 1 maal per 14 dagen een weekeinde).

Verplaatsing van de ontzeggingsregeling naar de afdeling beschermingsmaatregelen ontneemt de ouder, of diens advocaat, de mogelijkheid om in de omgangsprocedure de andere ouder te diskwalificeren. Hij of zij wordt verwezen naar de maatregelrechter. Pas als zich werkelijk een van de in art. 269 BW-1 genoemde gronden voordoet (misbruik van gezag, grove verwaarlozing, slecht levensgedrag, onherroepelijke veroordeling wegens deelneming aan een misdrijf samen met het kind, eventueel aangevuld met onverbeterlijke ongeschiktheid) kan ontzegging worden uitgesproken, maar dan door de kinderrechter in een andere procedure die pas van start gaat na een solide onderzoek waarin werkelijke, zwaarwegende ontzeggingsgronden zijn vastgesteld.

5.6 Rechtspsychologie

Ongetwijfeld kunnen de gedragswetenschappen een waardevolle bijdrage leveren aan verlichting van de echtscheidingsproblematiek. Die bijdrage is echter niet te verwachten van de klinische deskundigen maar moet gezocht worden bij de functieleerpsychologen. Alleen de rechtspsychologie kan de oorzaken blootleggen van het tegennatuurlijke verschijnsel dat ouders, de natuurlijke voorvechters van het belang van hun kind, na scheiding in een conflictspiraal belanden die het belang van hun kind ernstig schaadt. Voor het blootleggen van de oorzaken daarvan moeten, zoals gezegd, niet de ouders in analyse, maar de wet en de rechtspleging.

Tal van vanzelfsprekendheden zouden belicht moeten worden vanuit de functieleer, zoals: de autonomie van het ouderschap als noodzaak, gezagsouder versus omgangsouder, de omgang en de ontzegging daarvan, het belang van het kind als criterium, het ontbreken van directe en parate sancties, oneigenlijke betrokkenheid van de Raad voor de Kinderbescherming, het inquisitoire karakter van het familierecht, cybernetische terugkoppeling en stabiliteit enz.

Traditioneel komen we in familierechtelijke wetsontwerpen slechts goede bedoelingen tegen in plaats van rechtspsychologisch onderzoek. Alleen met inschakeling van de rechtspsychologie kan begrip ontstaan voor onderliggende psychologische mechanismen die verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van conflicten, en kan een begin worden gemaakt met bescherming van waarden en normen.

5.7 Eenhoofdig gezag resp. Hoofdverblijf kinderen

Sinds de wetswijziging van 1995 behouden beide ouders in beginsel formeel gezamenlijk gezag. Beide ouders zijn gelijk. Geheel in afwijking van de strekking van die regel kan bij voorlopige voorzieningen gevraagd worden om toevertrouwing van de kinderen voor de duur van het geding. Ook art. 377h BW-1 toont dat de ene ouder toch iets "minder gelijk" is dan de andere ouder. Daar is plotseling sprake van "de ouder bij wie het kind zijn gewone verblijfplaats niet heeft". Die ouder komt in aanmerking voor een omgangsregeling, en daarmee is de ongelijkheid in het leven geroepen: de ene ouder is de zorg-ouder en de andere is de omgangsouder die zich te voegen heeft naar de zorgouder.

De regeling van het gezamenlijk gezag is inmiddels door jurisprudentie³⁷ uitgehold, doordat een ouder bij wijze van nevenvoorziening bij echtscheiding kan vragen om vaststelling van het "hoofdverblijf" van de kinderen (met daaraan gekoppeld een alimentatieclaim), hetgeen zou stroken met art. 1:253a BW (geschil ouderlijk gezag). Van Teefelen³⁸ wijst ook op het lege huls-karakter van het gezamenlijk gezag.

"In de praktijk is de strijd over de vraag wie van de ouders de (meeste) verantwoordelijkheid over de kinderen draagt verplaatst van het ouderlijk gezag naar de verblijfplaats van het kind" erkent ook Wortmann³⁹ (die zelfs meent, in afwijking van de in de rechtspraak heersende opvatting, dat bij gezamenlijk gezag de rechter omgang met het kind kan ontzeggen. Anders: Prinsen⁴⁰, Nicolai⁴¹). Inderdaad, die beslissing omtrent het hoofdverblijf komt erop neer dat de andere ouder - als vanouds - buiten spel wordt gezet, niet formeel maar de facto, en wel enkel op verzoek van één van de ouders zonder dat sprake hoeft te zijn van zwaarwegende gronden die een dergelijke beslissing noodzakelijk maken. Materieel komt het in essentie op hetzelfde neer als éénhoofdig gezag. Maar dat was nu juist een in beginsel ongeoorloofde inbreuk op het in artikel 8 EVRM neergelegde voorschrift van eerbiediging van het familie- en gezinsleven. Zowel bij de legaliteit, de legitimiteit als bij de noodzaak van het verzoek tot vaststelling van het hoofdverblijf kunnen vraagtekens geplaatst worden: dient het echt het belang van het kind of hebben we te maken met een gewone machtsstrijd die ontbrandt enkel omdat de rechter niet kiest voor een Kantiaanse machtsbalans maar voor één kapitein op het schip. Het verraderlijke is, dat die strijd, eenmaal ontbrand, lijkt te nopen tot een beslissing. Toch valt er veel te zeggen voor de bedenkingen van Nicolai (t.a.p.): "Dat geeft ouders opnieuw de mogelijkheid om in de rechtszaal over de hoofden van de kinderen strijd met elkaar te voeren", waaraan toegevoegd kan worden dat die strijd zelfs geen authentieke, maar een uitgelokte strijd is.

Daarmee zijn we weer terug bij Kants natuurtoestand, het volk van duivels, die elkaar betichten van alles wat lelijk is. In het beste geval hecht de rechter geen geloof aan die duivelse praatjes, "maar ja", denkt elke rechter, "het kind moet toch èrgens wonen?" en "moet ik een omgangsregeling treffen en zodoende dat kind bloot stellen aan dat gladiatorengevecht"?

Alsof dat nog niet genoeg is bepaalt de wet dat een ouder nog altijd kan verzoeken om op de ouderwetse formule terug te vallen door de andere ouder het gezag te ontnemen "in het belang van het kind", bijvoorbeeld wegens onmin. Ook deze regeling lokt natuurlijk strijd uit. Dit zou anders moeten. De wetgever zou moeten kiezen voor cybernetica à la Kant: wie onmin stelt kan ontheffing (van zichzelf) vragen van het ouderlijk gezag in plaats van ontzetting van de andere ouder.

6. Wijzigingsvoorstellen

Terug naar het omgangsrecht, de nagel aan de doodskist van wetgever en rechter. De heersende opinie zoekt het niet in een intrinsiek goede wetgeving volgens Kantiaanse beginselen, onderbouwd met fundamenteel psychologisch onderzoek, maar in intuïtief gefundeerde voorstellen van moralistische signatuur, zoals verplichte bemiddeling, omgangsbegeleiding, omgangshuizen - allemaal niet meer dan (geldverslindende) "woorden en lucht", goede bedoelingen, geschreven voor een volk van engelen.

Voor het vaststellen van een omgangsregeling is eigenlijk geen andere informatie nodig dan: werktijden van de ouders, schooltijden van het kind en eventueel de dienstregeling van de NS.

Ontzeggingsgronden zijn nergens voor nodig en kunnen worden afgeschaft. Zij provoceren de ouders tot een duivelse strijd. Als er werkelijk wat is, zijn er de (niet aan de vaststelling van een omgangsregeling gekoppelde) kinderbeschermingsmaatregelen.

Onttrekking aan de omgang behoort even strafbaar te zijn als de (vroegere) onttrekking aan het gezag.

De sterke arm van rechtwege behoort omgang te waarborgen. Dat waarborgt vrede, is doeltreffend en het zou het juridisch bedrijf enorm ontlasten.

Alleen met deze wettelijke voorzieningen kan de bemiddelaar zijn talenten tot hun recht laten komen.

De scepsis ten aanzien van het omgangsrecht zou overwonnen moeten worden. Rechtspsychologisch onderzoek zou daar een basis voor kunnen bieden. Daarnaast is het dringend noodzakelijk dat er een geheel nieuw zicht wordt ontwikkeld op het ouderlijk gezag en de juridische doorwerking daarvan, volgens de hiervoor geschetste beginselen.